از جمله دعاهای شریفی كه شیعه اهتمام كامل به خواندن آن دارد و از دعاهایی است كه در میان جوامع شیعی و دینی به خوبی جا افتاده و از پایگاه رفیع و موقعیّت والایی برخوردار است، دعای ندبه می‌باشد.

جلسات قرائت این دعای شریف در هر جمعه به طور ثابت یا سیّار منعقد می‌شود و اجتماعات سنگین و پرشوری به خاطر این مراسم، تشكیل می‌گردد و بسیاری از اوقات دارای معنویت و روحانیّت خاصّی است و این معنی را می‌توان در چهرة جوانان و نوجوانانی كه در این محفل نور و صفا شركت كرده و مشغول خواندن آن دعای شریفند، مشاهده كرد.
دعای شریف ندبه مشتمل بر بخش مهم و عمده‌ای از اعتقادات حقّه مانند توحید، نبوّت عامّه و خاصّه و فضایل بی‌شمار اهل بیت عصمت و طهارت«علیه‌السلام» و نیز جریان غیبت حضرتبقیة الله مهدی موعود، ارواحنا فداه است و حاوی اظهار غم، اندوه، آه و حسرت درغم جدایی آن سرور ابرار می‌باشد.
مضامین عالی و دلنشین آن طوری است كه گاهی اشخاصی را تكان می‌دهد و برنامة زندگی آنها را به كلّی متحوّل می‌سازد، و از اعمال خلاف خود دست برداشته رو به خدا و امام زمان«علیه‌السلام» می‌آورند.
وجه نامگذاری دعای ندبه
نام دعاهایی كه از خاندان پیامبر به ما رسیده و از خواندن آنها بهره‌مند می‌شویم، گاهی برگرفته از نام راویان آنهاست مانند دعای شریف كمیل كه به نام كمیل بن زیاد نخعی، راوی آن دعای مبارك، شهرت یافته و نیز دعای ابوحمزة ثمالی كه چون ابوحمزه از اصحاب حضرت علی بن الحسین سجاد«علیه‌السلام»، این دعا را از آن بزرگوار نقل كرده بدین نام مشهور شده است. و گاهی اسم دعایی برگرفته از كلماتی است كه در خود آن دعا بكار رفته است، مانند دعای مجیر كه چون در این دعا مكرّر ذكر (یا مجیر) شده، لذا به اسم دعای مجیر نام گرفته است. و یا دعای صباح امیرالمومنین«علیه‌السلام» كه در آغاز آن كلمة صباح آمده چنانكه می‌خوانیم: اللهُمَّ یا مَنْ دَلَعَ لِسانَ الصَّباحِ بِنُطْقِ تَبَلُّجِه، از این رو اشتهار به دعای صباح پیدا كرده. البته در دعای صباح مناسبت دیگری هم هست و آن این است كه دعای مزبور مربوط به وقت صبح می‌باشد.
و در بعضی موارد نام دعا برگرفتة از مضمون آن دعا است مانند دعای سمات، زیرا سمات به معنی علامات و نشانه‌هاست و این دعا مشتمل بر نشانه‌ها و اسرار عجیب الهی است.
اكنون دعای شریفه ندبه ممكن است از قبیل قسم دوّم باشد، زیرا در این دعا می‌خوانیم: وَ ایّاهُم فَلْیَنْدُبِ النّادِبُونَ كه فعل مضارع و اسم فاعل ندبه ذكر شده است و ممكن است از قبیل قسم سوم باشد، زیرا این دعای مبارك پر از ندبه، مطالب گریه‌خیز و تعبیرات دل شكن است، كه از عمق جان یاران دلسوخته و دلباختة امام زمان ارواحنا فداه برخاسته است.
خصوصیات و امتیازات دعای ندبه
در نوع دعاهایی كه در دسترس ماست مخاطب ذات لایزال الهی است و كمتر موردی داریم كه در دعا طرف خطاب انسان اشخاص والامقام مانند انبیاء و امامان معصوم «علیه‌السلام» باشند. بله دعای توسّل روالش غیر از سایر دعاهاست و هرچند در آغاز آن خطاب اللّهم دارد ولی بعد، از پیامبر«صلی الله علیه و آله» شروع می‌شود تا امام زمان«علیه‌السلام» و هریك از این چهارده نور پاك را مورد خطاب قرار داده، و عرض حاجت به دربارشان می‌نماییم.
در این میان دعای ندبه امتیازی دارد كه هرچند در آغاز و پایان، آن مخاطب ذات لایزال الهی است ولیكن قسمت عمده و چشمگیری از آن مستقیم یا نامستقیم امام زمان«علیه‌السلام» را مورد توجه خطاب قرار می‌دهد. آنجا كه با كلمة (أین) آمده هرچند آن حضرت مخاطب نیست، لیكن گمشدة دعا كننده، آن حضرت است و ندبه كننده، با این جملات (أین و أین) به دنبال آن حضرت می‌گردد، و بالاخره این قدر سوز و گداز، اظهار شوق به دیدار امام زمان، التماس و التجای به آن بزرگوار و نالیدن در فراق او در هیچ دعای دیگری سابقه ندارد و از امتیازات دعای ندبه است.
محتوای دعای ندبه
این دعای مبارك مشتمل بر اموری است كه نوعاً بازگشت به معارف و اعتقادات مكتب مقدّس تشیّع می‌كند.
1 – خداشناسی و توجه به مبدأ متعال، سبحانه و تعالی
2- توحید الهی و شناخت خدای یكتای بی‌همتا
3- عدل خداوند و قضا و قدر الهی
4 – نبوّت عامّه.
5 – نبوّت خاصّه.
6 – امامت عامّه.
7 – امامت خاصّه
8 – معاد و حیات جهان ابدی
9-قسمتی از نعمتهای آخرت.
10-بخشی از نكات اخلاقی
سخنی پیرامون سند دعای ندبه
پیش از ورود در شرح و تفسیر این دعای شریف، بحثی كوتاه پیرامون اعتبار سند آن ارائه می‌دهیم كه كسی دچار وسوسه و تردید در این دعا، از جهت سند و صدور آن، از مخازن علوم الهی نشود و معلوم شود كسانی كه در این موضوع به اشتباه اندازی دست زده‌اند، وضعیّت نقل این دعا را در دست نداشته، یا عمداً برای سست كردن پایه‌ها و مبادی معارف جامعه، چنین القائات بی‌ارزش و گمراه ‌كننده‌ای را نموده‌اند.
دعای مزبور را عده‌ای از علمای بزرگ و متعبّد و محتاط در دین و گروهی از ماهران در سندها و متخصص در رجال و درایه نقل كرده‌اند كه ما در این مقام عده‌ای از آن بزرگواران را نام‌ می‌بریم:
1- سید جلیل، صاحب مناقب فراوان و كرامات باهرة بسیار، سید رضی الدین علی بن طاووس، قدس سره الشریف كه از اعلام قرن هفتم هجری بوده و مقامات عالیة او در علمیّت، زهد و تقوا، عبادت، سیر و سلوك الی الله و اخلاق و عرفان و مكاشفات، قابل انكار نیست، بلكه بر اهل اطلاع و محققین روشن و آشكار و مورد اذعان است، این دعا را نقل فرموده‌اند و مهمتر آنكه نه در یك كتاب بلكه در دو كتاب از نوشته‌های شریف خود آن را آورده است كه یكی كتاب مقدس و ارزشمند اقبال الاعمال[1] و دیگری كتاب شریف مصباح الزایر[2]می‌باشد و این خود صحّه گذاشتن به سند این دعای شریف و صدور آن می‌باشد.
2- شیخ جلیل القدر، محمد بن جعفر بن علی مشهدی حایری، از اعلام قرن ششم هجری، در كتاب مزار، معروف به مزار محمد بن المشهدی ـ كه علامه مجلسی رضوان الله تعالی علیه، آن را مزار كبیر می‌نامند. چنانكه در بحارالانوار، ج 20، ص 324، تصریح فرموده ـ، ایشان نیز این دعا را نقل كرده‌اند.[3]
3- صاحب مزار قدیم كه ظاهراً مرحوم قطب راوندی ـ متوفای سال 573 هجری قمری ـ است نیز این دعا را نقل فرموده‌اند.
4- شیخ جلیل القدر، ابوالفرج محمد بن علی بن یعقوب بن اسحاق بن ابی قره فتاتی، معاصر شیخ نجاشی، از بزرگان قرن پنجم، در كتاب دعای خود، این دعا را نقل كرده و این بزرگوار مورد توثیق نجاشی و علامة حلّی می‌باشد.
5- شیخ جلیل، ابوجعفر محمد بن الحسین بن سفیان بزوفری، در كتاب دعای خود، دعای ندبه را روایت نموده است، همو كه از مشایخ شیخ مفید رحمة الله علیهمی باشد.
6- علامة بزرگوار و باب اخبار ائمة اطهار، مرحوم مجلسی، اعلی الله مقامه، نیز آن را در كتاب قیّم وگرانسنگ بحارالانوار و هم در كتاب شریف زادالمعاد روایت فرموده‌اند.[4] و مهمتر آنكه درمورد دوم، تصریح به اعتبار سند آن كرده، فرموده‌اند: دعای ندبه كه مشتمل است بر عقاید و تأسّف بر غیبت حضرت قائم«علیه‌السلام»، به سند معتبر از حضرت امام جعفر صادق«علیه‌السلام»منقول است كه این دعای ندبه را در چهار عید ؛ یعنی در روز جمعه، روز عید فطر، روز عید قربان، و روز عید غدیر بخوانند.[5]
7- مرحوم سید صدر الدین یزدی[6] كه از تلامذه مرحوم آقا جمال خوانساری بوده است، در كتابی كه در شرح دعای ندبه نوشته، آن را نقل كرده است.
8- عالم ربانی و محدّث شهیر، حاج میرزا حسین نوری، رضوان الله علیه. ایشان نیز آن را در كتاب تحیة الزایر، از كتاب مزار قدیم و مزار ابن مشهدی و مصباح الزایر سید بن طاووس نقل كرده است.
9- سید بزرگوار، عالم زاهد كامل، مرحوم میرزا محمد تقی موسوی اصفهانی[7] نیز در كتاب مكیال المكارم[8] نقل كرده است.
10- محدّث بزرگوار و ثقة صالح عالی مقدار، مرحوم آقای حاج شیخ عباس قمی، اعلی الله مقامه، نیز در كتاب شریف مفاتیح الجنان نقل كرده است.
البته نقل بعضی از اینها مستند به بعضی دیگر است ولی در جمع، اعتماد ناقل و اعتبار دعا ثابت می‌گردد.
چنانكه عَلَم العلم و التقی شیخ مرتضی انصاری، اعلی الله مقامه، در اول كتاب خیارات، استشهاد به جمله‌ای از آغاز این دعا كرده و می‌فرماید: در اول دعای ندبه آمده: بَعدَ اِنْ شَرَطْتَ عَلَیْهِمُ الزُّهدَ. این خود حاكی از اعتماد شیخِ اعظم بر این دعای شریف بوده و نیز محشّین مكاسب مانند مرحوم ایروانی و مرحوم مامقانی و مرحوم حاج سیّد عبدالحسین لاری و مرحوم محقق اصفهانی آن جمله را مورد بحث علمی خود قرار داده‌اند و این خود حاكی از اعتماد آن بزرگواران بر این دعای مبارك است.
راه دیگر در تأیید این دعای شریف این است كه بسیاری از فقرات آن، مقتبس از قرآن كریم می‌باشد و این نیز حاكی از اعتبار آن دعای مبارك و صحّت سند آن است.
و سومین طریق در اثبات اعتبار این دعای مبارك این است كه سیاق كلمات و زیباییها و لطافت عبارت و نیز معانی عالیه و محتواهای والای آن حاكی از صدور این دعای مبارك از خاندان جلیل رسالت و بیت وحی و تنزیل می‌باشد.
بنابراین از نظر اعتبار دعای شریف جای بحث و سخن نیست و زمینه‌ای برای تردید نخواهد بود از این رو از این مرحله می‌گذریم و به شرح آن دعای پرسوز و شورانگیز می‌پردازیم.
ازكتاب حدیث آرزومندی
شرحی بر دعای ندبه
آیت الله كریمی جهرمی

[1]. ص 295 -299.
[2]. فصل هفتم.
[3]. دعای صد و هفتم.
[4]. مزار بحار، ج 99، طبع بیروت، ص 104.
[5]. زاد المعاد، ص 488.
[6]. متوفای 1154.
[7]. متوفای 1348 هـ.ق.
[8]. ج 2، ص 93.

منبع: وبلاگ باب ملکوت